Zobacz też

Początki kolei w Gnieźnie sięgają XIX stulecia. Był to czas zaborów pruskich i jednocześnie okres, kiedy miasto powstało z popiołów. Nie jest to przenośnia – jednym z kluczowych wydarzeń dla rozwoju nowoczesnego miasta był pożar w 1819 r. Wprawdzie w tym czasie, tak naprawdę „fyrtel”, o którym piszemy, był jeszcze poza miastem i tej okolicy pożar nie dotknął, to jednak ogromna przebudowa, pojawienie się szerokich ulic i wielkomiejskiej zabudowy dały szansę na ponowny rozwój grodu Lecha. Od pożaru, który strawił blisko 250 zabudowań z 451 istniejących wówczas w Gnieźnie, do budowy dworca minęło kilkadziesiąt lat. Skutki rewolucji przemysłowej oraz niesamowity pęd techniczny i cywilizacyjny zbiegły się z burmistrzowaniem Franza Xaviera Machatiusa. Niemieckiego pochodzenia urzędnik, który czuł się przede wszystkim gnieźnianinem, władał miastem niemal przez całą 2. połowę XIX stulecia, dokładnie od 1852 do 1895 r. To dzięki jego argumentacji władze Prus zezwoliły na inwestowanie w Gniezno.

Historia dworca kolejowego w Gnieźnie zaczęła się 30 listopada 1867 r., gdy podpisano umowę na budowę kolei na trasie Poznań-Toruń. Wtedy także zdecydowano o rozjeździe na Bydgoszcz przez Inowrocław. Prace rozpoczęły się pod koniec września 1868 r. Gnieźnieńska stacja, będąca czwartą na trasie z Poznania, uznawana była za jedną z najważniejszych na linii. Magazyn towarowy, lokomotywownia i stacja wodna zostały zlokalizowane właśnie w Gnieźnie. Stacja została uroczyście otwarta 26 maja 1872 r. Wtedy pierwszy pociąg przejechał nową linią. Ruch osobowy wystartował dopiero 1 lipca 1873 r. Druga linia kolejowa, łącząca Gniezno z Oleśnicą, została zatwierdzona 17 czerwca 1872 r. i otwarta uroczyście 30 czerwca 1875 r. Najważniejszym budynkiem na stacji był gmach dworca kolejowego. Oprócz tego wybudowano magazyn towarowy, parowozownię, stację wodną oraz budynek mieszkalny dla urzędników. Parowozownia Gniezno była wielokrotnie przebudowywana, w wyniku czego powstała największa w Europie 24-stanowiskowa hala wachlarzowa. Historii samego dworca i parowozowni poświęcimy odrębny artykuł.

Okolice ul. Kościuszki to rzecz jasna nie tylko dworzec, choć tego XIX-wiecznego, który rozebrano w 1967 r., mieszkańcy pewnie nie przestaną wspominać. Dzisiejszy fotoreportaż historyczny to niewielki wybór zdjęć z zasobów Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. Obok kolei sporo miejsca poświęciliśmy obecnemu parkowi Kościuszki, który na przestrzeni dziejów zmieniał swoją funkcję, był między innymi miejscem targowym. Zapraszamy do rozbudzenia wspomnień.

Pocztówka z 1962 r. wydana przez Biuro Wydawnicze „Ruch”, ze zdjęciem W. Wojtkiewicza, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Ulica Lecha w Gnieźnie, z siedzibą prezydium Powiatowej Rady Narodowej (obecnie Urzędu Miasta), widok od strony parku Kościuszki. Na pierwszym planie północno-wschodni skraj parku, z fragmentem alejki parkowej oraz widocznym przy chodniku od strony ul. Lecha modnym wówczas elementem zieleni miejskiej w PRL-u – paprocią w donicy. Na drugim planie, po prawej, widoczny fragment budynku obecnego Urzędu Miasta Gniezna (ul. Lecha 6), wzniesionego w końcu XIX w. jako siedziba ówczesnego 962. urzędu powiatowego (Kreisstände), wówczas – prezydium Powiatowej Rady Narodowej. Za nim, także po wschodniej stronie ulicy, neobarokowa kamienica nr Lecha 5, dalej, częściowo widoczne, kolejne domy o nr Lecha 4 i 3.

Pocztówka z około 1939-1943 r. wydana przez Kunst und Postkarten Verlag, A. J. Ostrowski z Łodzi, ze zdjęciem Horsta Frege z Hamburga, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Skrzyżowanie alejek w sąsiadującym z dworcem kolejowym parku Kościuszki. Widok od strony południowej.

Fotografia z około 1900-1905 r., autor nieznany, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Teren obecnego parku Kościuszki (wówczas Kaiser Friedrich Platz) około 1900 r. Widok od strony obecnej ul. Mieszka I (wówczas Hornstrasse) w kierunku obecnej ul. Lecha (wówczas Bahnhofstrasse). Ujęcie w kierunku wschodnim. Po lewej stronie, przy obecnej ul. Kościuszki, widoczna neobarokowa kamienica nr Kościuszki 12. Na pierwszym planie otwarta, trawiasta przestrzeń – teren dawnego placu targowego, włączony do parku w 1900 r. jako jego zachodnia część. W głębi starsza, wschodnia, zadrzewiona część parku, powstała w latach 70-80. XIX w. w celu oddzielenia przyległych do dworca terenów kolejowych od centrum miasta. Po prawej, na skraju nowej części parku, wieża straży pożarnej, wyposażona w syrenę służącą do obserwacji terenu i ogłaszania alarmów w wypadku pożaru. W głębi, za parkiem, po drugiej stronie ul. Lecha, widoczne: neobarokowa kamienica nr Lecha 5 (po lewej) oraz sąsiedni budynek nr Lecha 6 – obecna siedziba Urzędu Miasta, wówczas Starostwa Powiatowego (Kreisstände). Na rogu obecnych ulic Lecha i Kościuszki, naprzeciw budynku Lecha 5, istniejąca do dzisiaj narożna kamienica.

Fotografia z około 1940-1945 r., autor nieznany, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Widok na teren dworca kolejowego z wiaduktu między ul. Warszawską a rozwidleniem ulic Witkowskiej i Wrzesińskiej, w kierunku obecnej ul. Dworcowej. Po prawej stronie widoczne, do dziś istniejące, magazyny kolejowe przy rampie załadowczej, w głębi – domy przy ul. Parkowej (obecnej Dworcowej, w czasie II wojny światowej przemianowanej na Parkstrasse) i Mieczysława (obecnej Mieszka I, wówczas przemianowanej na Hornstrasse), z charakterystyczną kamienicą przy ul. Mieczysława 56. Na pierwszym planie, za torem, po którym nadjeżdża od strony wiaduktu lokomotywa, odstawiony na bocznicę wagon osobowy, z kilkoma wejściami wzdłuż bocznej ściany, tzw. boczniak (typ wytwarzany do lat 30. XX w.).
 

Fot. Jan Jesiołowski, 1932 r., ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Fotografia wykonana w 1932 r. w czasie wizyty w Gnieźnie kupców poznańskich. Przybyli oni na spotkanie z przedsiębiorcami gnieźnieńskimi, zaproszeni przez Józefa Przybyszewskiego, pełniącego od 1919 r. funkcję prezesa miejscowego Towarzystwa Przemysłowców i Kupców. Uczestnicy na tle pomnika Poległych Bohaterów upamiętniającego powstańców wielkopolskich, który w latach 1924-1939 znajdował się w parku Kościuszki. W pierwszym rzędzie, szósty od lewej – Józef Przybyszewski. 

Fotografia z 1938 r., autor nieznany, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Pięcioosobowa rodzina pozująca do pamiątkowego zdjęcia na tle pomnika Poległych Bohaterów dedykowanego powstańcom wielkopolskim. Odsłonięty 1 lipca 1924 r., stał do 1939/40 r. we wschodniej części parku Kościuszki, naprzeciwko dworca kolejowego (obecnie ta część parku nosi nazwę parku im. prezydenta R. Kaczorowskiego). W głębi, po drugiej stronie obecnej ul. Dworcowej (wówczas Parkowej), widoczny budynek gnieźnieńskiego dworca kolejowego. 

Pocztówka z około 1910-1918 r. wydana przez Paula Raucha z Gniezna (wtórnie naniesione po 1918 r. polskie napisy), ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Dworzec kolejowy w Gnieźnie od strony obecnego parku im. prezydenta R. Kaczorowskiego, wówczas część Kaiser Friedrich Platz. Park powstał w latach 80-90. XX w., aby oddzielić tereny kolejowe od nowego centrum miasta.

Pocztówka z około 1920-1930 r. wydana nakładem Księgarni W. Lebiedzińskiej z Gniezna, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Park Kościuszki w Gnieźnie, widok w kierunku południowym. Na pierwszym planie, nieistniejąca obecnie, fontanna z przełomu XIX i XX w. na skrzyżowaniu alejek parkowych. Secesyjna fontanna, w latach 60. XX w. została przebudowana. Obecnie w tym miejscu działa fontanna w formie wodotrysku, ukrytego pod nawierzchnią skrzyżowania alejek parkowych. Oryginalny podpis eufemistycznie określa park jako „ogródek dworcowy”. 

Pocztówka fotograficzna, kolorowana, z około 1910-1914 r., wydana przez Friedricha Ebbecke z Gniezna, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Zabudowania dworca kolejowego w Gnieźnie od strony torów. W głębi gmach stacji, otwarty w 1872 r., wraz z widoczną po lewej czterostanowiskową parowozownią. Kolejna lokomotywownia (po prawej), późniejsza – pierwsza z dwóch, dziś istniejących, hal wachlarzowych, powstała po zbudowaniu linii kolejowej z Gniezna do Oleśnicy w 1875 r.

Pocztówka fotograficzna z około 1910-1914 r. nieustalonego niemieckiego wydawcy, wydana ponownie około 1919-1922 r., z wyretuszowanymi niemieckimi i dodanymi polskimi napisami, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Zachodni skraj parku na Kaiser Friedrichplatz (dziś: park Kościuszki) w Gnieźnie. Ten fragment parku powstał w 1909 r. dzięki przyłączeniu do niego sąsiedniego placu. Widoczna na zdjęciu drewniana pergola była pierwszą z ustawionych w tym miejscu na przestrzeni lat. Obecnie, po rewitalizacji parku w 2017 r., powstała nowoczesna, metalowa konstrukcja. 

Pocztówka fotograficzna, kolorowana, z około 1890-1896 r., wydana przez Paula Raucha w Gnieźnie, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Widok głównego budynku dworca kolejowego w Gnieźnie od strony południowo-zachodniej. Dworzec gnieźnieński otwarto uroczyście w 1872 r. Pierwsze połączenie kolejowe uzyskał ze stacjami w Poznaniu i Inowrocławiu. W latach 1964-1966 został częściowo rozebrany i całkowicie przebudowany, tracąc bezpowrotnie swój zabytkowy charakter. Na drugim planie widoczny peron drugi dworca, z wznoszącym się na nim wówczas semaforem i dochodzącą do peronu z lewej strony bocznicą (ślepym torem). 

Pocztówka fotograficzna, kolorowana, z około 1900-1905 r., wydana przez Richarda Borka w Brunszwiku, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Zachodni skraj Kaiser Friedrichplatz (obecnie park Kościuszki) w Gnieźnie, z przyległym do niego z tej strony placem, w 1909 r. włączonym do parku. Widok w kierunku zachodnim. W tle widoczny fragment ul. Mieszka I (wówczas Hornstrasse). W miejscu, gdzie obecnie ul. Kościuszki przecina ul. Mieszka I, znajdował się do połowy lat 30. XX w. jeden z trzech gnieźnieńskich cmentarzy żydowskich (kirkutów). Na zdjęciu jest to teren położony za domami ul. Mieszka I 56 i 60, odgrodzony płotem. Po jego likwidacji przez gminę żydowską i przeniesieniu zachowanych grobów na cmentarz przy ul. Zielonej (obecnej Pocztowej) pozostały po nim teren sprzedano władzom miasta. Dzisiaj jest to końcowy odcinek ul. Kościuszki. 

 Pocztówka fotograficzna z około 1900-1914, wydawca nieznany, ze zbiorów MPPP w Gnieźnie

Neogotycka willa przy ul. Kościuszki (wówczas Parkstrasse) około 1900 r. W czasie, gdy wykonano zdjęcie, mieściła ona, założoną w 1806 r., młodszą z dwóch istniejących wówczas w mieście, lóż masońskich pod nazwą „Andreas zum Frieden”. W 1936 r. loża, już pod nazwą „Friedens Loge”, sprzedała budynek Gnieźnieńskiemu Towarzystwu Kupców i Przemysłowców, którego własnością pozostał do 1939 r.

Jakub Magrian